بررسی مفهوم فضا در معماری خانه های تاریخی اصفهان دوره صفویه تا قاجار

معماری سنتی ایران میراث گران بهایی است که از هزاران سال پیش به دست ما رسیده است. متأسفانه امروز ارزش های بی زمان آن در حال فراموشی است. لذا در این شرایط تلاش برای شناخت و به کارگیری مجدد ارزش های پایدار و بی زمان معماری ایران – که فارغ از مقتضیات کالبدی و فرمی است- ضرورتی انکار ناپذیر است. بنابراین برآنیم تا به ارزش های نهان در کیفیت فضایی معماری سنتی ایران بپردازیم. اما به دلیل گستردگی بسیار زیاد موضوع، ناگزیر از محدود کردن آن به یک نوع کاربری، مکان و زمان خاص هستیم. بدین منظور، «خانه» به عنوان کاربری شاخص و فراگیر ، و شهر «اصفهان» به عنوان آینه ی تمام نمای معماری ایران مورد توجه قرار گرفته است. از آنجا که از خانه های اصفهان پیش از صفویه اثری برجای نمانده است، محدوده زمانی پژوهش نیز از ابتدای دوران صفویه تا ابتدای قرن حاضر(پایان دوره قاجار) تعیین گردید. بدین ترتیب، کیفیت فضای مسکونی و چگونگی حصول آن در خانه های تاریخی شهر اصفهان در قرون دهم تا سیزدهم ق. موضوع مورد بحث در این پژوهش خواهد بود. بررسی کیفیت فضای معماری با روشی تحلیلی و از راه مطالعه ی «شاخص های فضایی» صورت گرفته است. بسیاری از صاحب نظران معماری معتقدند مولفه هایی چون تناسبات هندسی، نور، رنگ و بافت محیط، شاخص های به وجود آورنده فضای معماری هستند. با این پیش فرض که انجام مطالعات دقیق بر این عناصر، منجر به دستیابی به قواعدی کلی در تکوین شخصیت فضای معماری خواهد شد، بررسی شاخص های فضایی در خانه های تاریخی اصفهان در دستورکار قرار گرفت. این مطالعات در هر دو زمینه میدانی و کتابخانه ای صورت پذیرفت. ابتدا تعدادی از خانه های شاخص اصفهان از دوره های تاریخی مورد مطالعه انتخاب، و اطلاعات و مستندات آنان جمع آوری شد. در گام بعدی، این مستندات براساس ویژگی های مختلف، دسته بندی و مطالعه گردید. برای تکمیل نواقص اطلاعات و همچنین کنترل صحت آنان، در مرحله بعد مراجعه مستقیم به آثار و ثبت مشاهدات و اندازه گیری ها صورت گرفت. پس از تحلیل و مطالعه دقیق یافته ها، ماحصل این مرحله در قالب نتایج تحقیق ارائه گردیده است. مهم ترین نتیجه پژوهش، تشخیص دو گونه متفاوت فضای مسکونی در خانه های مورد مطالعه است: «فضای زندگی» و «فضای خدماتی» . فضای زندگی( تالار) گرم، صمیمی و پرانرژی طراحی می شود. گشودگی، نورمستقیم ، رنگ پردازی گرم، و بافت برجست? سطوح، فضایی مناسب برای زندگی خانوادگی را فراهم کرده است. فضای خدماتی (اتاق) با روحیه ای سردتر، جدی تر و آرام تر طراحی می شود. این کار از راه ایجاد ویژگی هایی چون ابعاد کوچک تر، سطح نورگیر کمتر، رنگ آمیزی سرد و روشن و جداره های تخت و بدون بافت انجام می گیرد. به نظر می رسد با به کارگیری این ویژگی ها، در خانه های امروزین هم بتوان فضای مطلوب ایرانی خلق کرد.